NGUYỄN HUY THIỆP

1950-2021
 

 

Nguyễn Huy Thệp qua đời ngày 20 tháng 3 năm 2021, hưởng thọ 71 tuổi.

* * * * *

Thiệp

Nguyen Huy Thiep est mort il y a quelques jours, et j’ose l’affirmer, c’est la voix d’un vrai humaniste qui s’est tue.

Ecrivain, il n’a eu de cesse de peindre la vie des gens, petits et grands, citadins ou campagnards, lettrés ou non. Sa plume, aussi acérée que tendre, n’a jamais tremblé dans sa dénonciation du régime politique, de la privation de liberté de penser, d’agir, de vivre… Interdit ou non selon les caprices des lois d’un pays devenu aussi anarchique que toujours totalitaire, Thiep n’a jamais dévié : sans trembler, il nous racontait sa réalité, la réalité. Avec des mots forts, justes, qui créaient pour nous des histoires inouïes…Pour Nicole Zand, journaliste au Monde, pour Jean Lacouture, il était sans conteste le plus grand écrivain vietnamien… un très grand écrivain tout simplement.

Rappelons que lorsque l’Aube a édité Un général à la retraite en 1990, c’était la première fois qu’un écrivain vietnamien contemporain était publié en France depuis la guerre d’Indochine…

J’ai eu la chance d’aller chez lui, dans les faubourgs de Hanoi. Sa gentillesse, son regard pétillant d’intelligence, son humour explosaient à côté de l’énorme statue de Bouddha qu’il avait sculptée au milieu de son jardinet. Parce qu’il était cela, Thiep : un écrivain, mais aussi un sculpteur, un peintre, un dessinateur… autant de supports pour nous délivrer son message, pour le délivrer de ce qu’il avait à dire, d’abord à lui-même, mais aussi au monde.

Marion Hennebert

Thiệp

Nguyễn Huy Thiệp mới mất cách đây vài ngày, tôi mạo muội xác định rằng: giọng của một nhà nhân bản đích thực vừa tắt.

Là nhà văn, anh không ngừng khắc họa đời người, người lớn, người bé, thôn quê, thành thị, trí thức, vô học. Ngòi bút anh, vừa sắc nhọn vừa êm ái, không bao giờ nhụt chí tố cáo chế độ chính trị chiếm hữu tự do tư tưởng, ngăn hành động, chặn sự sống... Cấm hay không cấm,  tuỳ ngẫu hứng bất thường của luật lệ, ở một nơi đã trở thành hỗn loạn dù vẫn độc tài. Thiệp không bao giờ đổi hướng: anh không chùn tay, kể cho chúng ta thực tế của anh, thực tế đích thực. Với những chữ mạnh, đúng, anh tạo cho chúng ta những truyện phi thường... Đối với Nicole Zand, nhà báo Le Monde, đối với Jean Lacouture, anh là nhà văn lớn nhất Việt Nam, không thể chối cãi được... đơn thuần là một đại văn hào.        

Chúng ta nên nhớ rằng khi Aube in Tướng về hưu năm 1990, thì đó là lần đầu tiên một nhà văn đương đại Việt Nam được in sách ở Pháp kể từ sau chiến tranh Đông Dương...

Tôi may mắn được đến nhà anh, ở ngoại ô Hà nội. Sự tử tế, tia mắt long lanh ánh thông minh, hóm hỉnh, nổ tung bên bức tượng Phật mà anh đã nặn ở giữa căn vườn nhỏ. Bởi vì đó chính là Thiệp: một nhà văn, mà cũng là một điêu khắc gia, một người họa, một người vẽ... ngần ấy điểm tựa để gửi tới chúng ta thông điệp của anh và để giải thoát anh khỏi những điều muốn nói, trước tiên với anh, mà cũng với đời.

Marion Hennebert
Nguyên Giám đốc nhà xuât bản Aube
(Thụy Khuê dịch)

* * * * *

La gloire posthume

 

La gloire posthume, dit-on, ne réchauffe pas les cercueils. C'est pourtant tout ce que l'on souhaite en France à Nguyn Huy Thip,  auteur majeur de la littérature vietnamienne,  décédé le 20 mars dernier à Hanoï, sa ville de cœur.  

Figure emblématique de la scène littéraire à l'époque du Dôi Moi, ce vent de libéralisation  de la fin des années 80 qui a  accompagné l'ouverture économique du Vietnam, Thiep ne s'est jamais défini comme un écrivain dissident. Il a été longtemps boudé par les autorités avant d'être reconnu -disons toléré-  en haut lieu. Corrosif, avec  son verbe aiguisé, empreint de doutes, de douleurs enfouies et, au final, bercé d'idéal humaniste,  Thiep  était un fin observateur  de sa société, de son passé meurtri et de ses névroses. C'est le moment de lire, ou relire, ses nouvelles -le genre où il excellait-  dont la plus connue  "Un général à la retraite " (aux éditions de L'Aube, son précieux éditeur français) cinglait comme un coup de fouet les discours officiels sur la guerre et le pouvoir. On gardera le souvenir de ce petit homme, la mèche noire en bataille échouant comme une vague sur sa bouille ronde cuivrée, exquis et mordant à la fois - "La littérature?  Un sale métier, un métier chiant je vous assure,  ça vous fait du mal, ça vous tourmente… Mais c'est mon destin" . Et Thiep  qui s'excusait , avec son  sourire désarmant "de ne plus être poli, de ne plus plaire aux gens, depuis longtemps"!

Thierry Leclère

Journaliste et réalisateur,

Auteur de "Good morning Vietnam", rencontre avec une nouvelle génération d'écrivains" (Télérama, février 2005)


 

Vinh dự truy thăng

 

Người ta nói vinh dự truy thăng không sưởi ấm quan tài. Nhưng đó là tất cả những ước mong  người ở Pháp dành cho Nguyễn Huy Thiệp, nhà văn lớn của văn chương Việt Nam, từ trần ngày 20 tháng 3 vừa qua tại Hà Nội, quê ông.

Là bộ mặt tiêu biểu của văn cảnh trong thời kỳ Đổi Mới, ngọn gió giải phóng cùng với sự mở mang kinh tế ở Việt Nam, cuối thập niên 80, Thiệp không bao giờ tự nhận là nhà văn phản kháng. Ông đã bị giới cầm quyền gạt ra trong một thời gian dài trước khi được nhận diện - hay tạm dung- theo tiếng bên trên nói  thế.  

Dữ dội, với ngôn ngữ sắc bén, ẩn dấu ngờ vực, khổ đau chôn vùi, rút cục êm ru trong lý tưởng nhân bản, Thiệp là người quan sát tinh vi, cái xã hội của ông, cái quá khứ bầm tím và những loạn thần của ông. Bây giờ là lúc nên đọc, hay đọc lại những truyện ngắn - thể loại Thiệp sở trường-  mà truyện nổi tiếng nhất là "Tướng về hưu" (Aube, nhà xuất bản quý giá của ông ở Pháp), quất mạnh từng nhát roi vào những diễn văn chính thức về chiến tranh và quyền lực. Người ta sẽ giữ lại kỷ niệm của người đàn ông nhỏ bé, mớ tóc đen vật vờ rơi xuống như làn sóng trên khuôn mặt tròn da đồng, vừa tuyệt đẹp vừa bén nhọn - "Văn chương ư? Văn chương là một nghể thổ tả, tin tôi đi, nó làm bạn đớn đau, dằn vặt... Nhưng là cái nghiệp của tôi". Và Thiệp xin lỗi, với nụ cười trừ "rằng đã không còn lễ phép, đã không còn làm vừa lòng mọi người nữa, từ lâu rồi"!

Thierry Leclère
Nhá báo và đạo diễn
Tác giả Good morning Vietnam, gặp gỡ với thế hệ nhà văn trẻ, Télérama, tháng 2, 2005 

(Thụy Khuê dịch)

 * * * * *

Kỷ niệm với Nguyễn Huy Thiệp

 

Làm việc phê bình tôi vẫn nhớ câu: mỗi nhà văn đều muốn chôn một nhà phê bình, hình như của Goethe, thường được Nguyễn Tuân nhắc lại.

Thiệp với tôi quen nhau rất sớm, ngay từ khi chưa muốn "chôn" tôi, anh đã nhận ra tôi, lúc đó  tôi còn chưa "nổi tiếng", mà anh thì đã như sóng cồn, với Tướng về hưu, từ năm 87, 88. Bảo Ninh cũng vậy.

Tôi về Hà Nội năm 1993, tình bạn của chúng tôi bắt đầu từ đó.

Thiệp kém tôi sáu tuổi, nhưng tôi luôn luôn thấy anh già hơn tôi về đủ mọi mặt, từ cách xử thế đến, suy nghĩ, tư tưởng. Khi bạn viết phê bình về một người, điều đầu tiên là bạn phải đọc kỹ người đó, đọc đi đọc lại nhiều lần, đọc đến thuộc lòng tư tưởng của người ấy, tới cả dấu chấm, dấu phảy, bạn cũng phải hiểu nghĩa là gì. Tôi thuộc Thiệp như thế, nên lại càng thấy anh rất già. Già như một ông cụ sống đã hơn trăm tuổi hoặc từ một thế giới nào xưa lắm, sống lại. Bao nhiêu lần anh sang Pháp, tôi không nhớ nữa, lần nào anh cũng ở nhà chúng tôi và tôi "kèm" anh trong tất cả các buổi gặp nhà báo, do Marion Hennebert, chủ nhà xuất bản Aube, in sách anh, tổ chức. Marion rất tham, lần nào cũng nhồi nhét cho đủ mặt từ phóng viên của các báo lớn nhất như Le monde, Libération, le Nouvel Observateur đến những báo ít nổi tiếng hơn, để sách của Thiệp ra, là có một tiếng vang lớn trên báo chí.

Thiệp có cách ứng xử rất chì, nghiã là không bao giờ anh nao núng trước một câu hỏi khó, một câu hỏi hóc búa mà nhà báo cố tình đưa ra để moi một câu trả lời nhát sợ của nhà văn (đang sống ở nước cộng sản) về tự do dân chủ.

Đó là trường hợp của nhà báo kỳ cựu Jean Lacouture, một tên tuổi lớn đã từng phỏng vấn nhiều lần Hồ Chí Minh, Phạm Văn Đồng. Lần này, Lacouture, rất đàn anh, trưởng thượng, cố tình "quay" Thiệp, hỏi những câu đại loại: Anh thấy bây giờ nước anh đã có tự do, dân chủ chưa? Tôi không nhớ rõ năm nào, chắc là vào khoảng 2008-2010, thời kỳ còn bao cấp; và muốn Thiệp trả lời thẳng, để xem anh này gan hay nhát.

Thiệp trả lời hết và anh thường cho bọn nhà báo thấy rằng anh không ngu, anh sẵn sàng hạ họ đo ván, bằng những câu trả lời hai nghiã, thâm thuý, khôi hài và luôn luôn họ phải chịu, phải chấp nhận bằng một tràng cười.

Những buổi tiếp xúc với độc giả, dù ở Paris hay Toulouse, Bordeaux, luôn luôn là những buổi nói chuyện rất vui và ý vị, vì Thiệp rất có duyên, trả lời lúc nào cũng hóm hỉnh, người Pháp tính tình lại hóm hỉnh, nên họ rất thích. Những khi anh ở Paris, có vài nhà văn Pháp đến thăm, tôi nhớ có một bà lãnh giải Goncourt, tôi quên tên, khẩn khoản đến xin gặp "đại văn hào" (le grand écrivain viêtnamien) cho bằng được, và qua câu chuyện, tôi thấy ở bà một sự kính nể thực thụ.

 

Thiệp tin mình sẽ nhận giải Nobel, điều này có thật. Không phải lỗi ở anh, mà do hoàn cảnh đưa đẩy, và nếu có lỗi, thì từ Marion Hennebert.

Marion Hennebert là một trong những người đọc đầu tiên của Thiệp trên đất Pháp. Đọc và thích ngay, mặc dù những bản dịch đầu tiên còn nhiều sơ hở, có khi phản nghiã.

Từ đó, là một sự trung thành tuyệt đối giữa hai người. Thiệp có lần được một nhà xuất bản lớn đề nghị ký giao kèo, in sách, lượng nhiều gấp đôi nhà Aube, và bảo đảm sẽ có những bản dịch ra nhiều thứ tiếng, nhưng anh không nhận và nói: mình đã ở với Marion, thì đâu có bỏ được.     

Về giá trị văn học của Nguyễn Huy Thiệp, ta không cần lập lại ở đây. Giá trị ấy, khi dịch sang Pháp văn, dù đã mất đi ít nhiều, nhưng vẫn còn là một giá trị độc đáo.

Marion Hennebert là người có kinh nghiệm văn chương, vẫn tự hào là đã đưa Václav Havel ra với thế giới bên ngoài, khi dịch ông sang tiếng Pháp. Và đã khám phá và dịch Cao Hành Kiện,  Nobel 2000. Lần này, Marion "nhất định" rằng Nguyễn Huy Thiệp sẽ đoạt giải, và bà đã vận dụng tất cả mọi phương tiện để... thành công.

Bản thân tôi không tin vào giải Nobel hay bất cứ giải thưởng văn chương nào khác và vẫn thầm phục Jean-Paul Sartre khi ông từ chối giải này, vì tôi nghĩ rằng, các cụ hàn lâm ngồi chấm giải, nhân danh gì mà dám chấm bài cho Sartre?

Nhưng sự nhiệt thành của Marion khiến tôi xiêu lòng và giúp bà trong việc này: Marion muốn in lại Nguyễn Huy Thiệp, trong một tuyển tập dày dạn, đầy đủ các tác phẩm, đã được hiệu đính hay dịch lại, nếu cần, để gửi đến ban chấm giải Nobel. Y hệt như bà đã bỏ công vào việc dịch và in Linh Sơn (Montagne de l'âme) của Cao Hành Kiện ngày trước.

Marion đã bỏ ra gần hai năm để thực hiện công trình này, cố gắng hoàn thành tập Nguyễn Huy Thiệp Crimes, amour et châtiment, dày 745 trang, tuyển chọn 45 truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp. Sách in xong, năm 1912, lại gặp một trở ngại lớn. Marion bảo tôi: Ban xét giải bảo, Nobel thường chỉ phát cho những nhà văn viết tiểu thuyết, chưa hề phát giải cho truyện ngắn bao giờ.

Năm ấy, Mạc Ngôn được giải Nobel vì sự nghiệp tiểu thuyết, mặc dầu tác phẩm của ông rất cổ, ông viết theo lối hiện thực xã hội kiểu xưa, mà thường viết quá quắt lên, nhiều chỗ giả tạo, không thể tin đưọc. Ông viết nhiều tiểu thuyết nhưng chỉ cần đọc một cuốn là đã biết những cuốn sau như thế nào. Nhưng Trung Quốc là một nước lớn.

Đến năm 2013, Alice Munro, được giải Nobel vì toàn bộ truyện ngắn của bà; thì lý do Thiệp chỉ viết truyện ngắn nên không được xét giải Nobel, không còn giá trị nữa. Mà tôi chắc chắn, bất cứ nhà phê bình đứng đắn nào, khi đọc và so sánh truyện ngắn của Munro với truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp,  sẽ thấy rõ nhà văn nào đáng lĩnh giải Nobel hơn.

Việc này khiến tôi cay đắng nghĩ lại lời Nguyên Sa thủa trước:

"Giới văn học nghệ thuật Pháp Anh không bàn đến Nguyễn Du như ta bàn đến Victor Hugo hay Lamartine, Byron hay Keats. Nghĩa là ngay khi được phiên dịch, tác phẩm của văn học nghệ thuật ta vẫn đứng ở cái chỗ khốn nạn ấy: hàng ghế chót của đại sảnh, chỗ chầu rìa trong thiên đường của anh thánh đàn em mà cả các thánh đàn anh, cả Thượng Đế, nếu có, đều không biết tên, không biết mặt. (...)

"Chỗ đứng sáng chói của Tây phương trên thế giới ngày nay, Tây phương Mỹ cũng như Nga, Anh cũng như Pháp, đã mang lại cho văn học nghệ thuật của họ cái chỗ đứng sáng chói. Và trong vùng sáng chói lòa đó, dù không chủ trương ý thức và hữu ý, các nhà văn học nghệ thuật Tây phương vẫn bị lóa mắt, không còn nhìn thấy trong vùng bóng tối, do đó chỗ đứng của văn học nghệ thuật các nước nhỏ, đã hoặc đang bị trị, nghèo đói, trong đó có ta, đã bị lệch lạc vì chỗ đứng của quốc gia, lại càng bị lu mờ hơn nữa vì khuynh hướng kỳ thị vô thức."

(Nguyên Sa, Một bông hồng cho văn nghệ).

Năm 2017, tôi về lại Hà Nội sau 20 năm xa cách, gặp lại Thiệp sau 10 năm. Thiệp đã già đi và tôi cũng già nhiều. Nhưng chúng tôi vẫn thế, không cần nói mà hiểu. Lúc ấy, anh vẫn còn khoẻ, vẫn đi xe máy lên thăm tôi, và anh thường phải lựa giờ để kịp đón cháu đi học về. Lần ấy anh dẫn tôi đi khắp Hà Nội, chụp ảnh những nơi tôi muốn đến, thăm những địa chỉ mà Khái Hưng đã ở để làm Phong Hoá Ngày Nay. Thiệp lái xe lách từng con phố đông người và khi tìm được nơi nào, chúng tôi mừng rỡ. Tôi có cảm tưởng như một nhà văn lớn thời nay dẫn tôi đi chụp ảnh quá khứ một một nhà văn lớn thời xưa. Tôi thấy lại ở Nguyễn Huy Thiệp tính trung dung, nhân hậu của Khái Hưng. Không hiểu bây giờ gặp nhau, họ nói những gì?

Lần trở lại năm 2018, Thiệp dẫn tôi về nhà thăm Trang. Trang nay đã yếu lắm, biết bao kỷ niệm từ ngày ấy, từ 1993 đến giờ, thực ra, tôi chỉ gặp Trang ba lần trong gần ba mươi năm, nhưng đã nói chuyện nhiều lần với Trang qua điện thoại viễn liên Paris-Hà Nội. Đối với tôi, Trang là người chị, người em, là nhẫn nại và bao dung của trần gian trời tặng Thiệp để vượt những khổ ải và hạnh phúc mà có lẽ tôi là người đầu tiên và sau cùng biết được qua văn và lời. Mối liên hệ của chúng tôi là như thế, nhà văn không chôn nhà phê bình mà nhà phê bình tìm thấy ở nhà văn một chỗ tựa, một tình bạn chưa hề có bao giờ, với ai.

Thụy Khuê
Ngày Thiệp đi, 20-3-2021

 

 

 

 


Nguyễn Huy Thiệp và nhà văn V.S. Naipaul

Nguyễn Huy Thiệp nhận giải thưởng văn chương Nonino tại Ý

Nguyễn Huy Thiệp nhận huy chương Chevalier des arts et des lettres của Pháp ngày 9/7/2007

 

Võ lâm ngoại sử

Sách mới in & Tản bộ Paris 2005

Tác phẩm


Những tác phẩm gần nhất, chưa in sách
Những bộ phim dựa theo tác phẩm Nguyễn Huy Thiệp
Nhận định về Nguyễn Huy Thiệp - A propos de Nguyễn Huy Thiệp
Những trang Web khác về Nguyễn Huy Thiệp - Other pages about Nguyen Huy Thiep -
Oeuvres traduites en français
Italy
 

Tiểu sử

Vietnam Arts & Culture